خداوند انسان‌ها را آفریده است تا هم‌دیگر را بشناسند و او را به یگانگی و یکتایی پرستش کنند: 

 «وما خلقت الجن والإنس إلا لیعبدون» [ذاریات: ۵۶]. و جن و انس را نیافریدم جز براى آنکه مرا بپرستند. 

از این رو اسلام عبادت و پرستش را نخستین مسؤولیت انسان مسلمان می‌داند و ارکان اسلام و مبانی آن پس از شهادتین در عبادات بزرگی همانند نماز، زکات، روزه و حج خانه‌ی خدا خلاصه شده است. در اسلام عبادات گوناگونی تشریع شده است از جمله: 

عبادتی که با تلاش و کوشش جسمی همراه است و عبادت بدنی نام دارد مانند نماز و روزه. 

عباداتی که با بخشش مال و دارایی انجام می‌گیرد که به عبادت مالی مشهور است مانند زکات و صدقات. 

عبادتی که هر دو نوع تلاش را در خود دارد همانند حج و عمره. 

مراد از برخی عبادات انجام آن عمل است مانند نماز و زکات و حج و در برخی نیز ترک و خودداری مقصود است مانند روزه. 

اما این ترک و خودداری یک امر منفی نیست؛ چیزی که باعث می‌شود این کار عبادت محسوب شود آن است که مسلمان آن را از روی اراده و اختیار خود و با هدف نزدیکی به خدا انجام می‌دهد و به این ترتیب یک کار بدنی و روحی مثبت است که در ترازوی حق وزن خود را دارد. 

معنای شرعی روزه

روزه‌ای که در قرآن و سنت بر آن تأکید شده است عبارت است از ترک و خودداری و به عبارت دیگر خودداری از چیزهایی که پیش‌تر مباح بود مانند شهوت شکم و مسایل جنسی که این خودداری با نیت نزدیکی به خدا انجام می‌گیرد. 

پس روزه‌ی شرعی یعنی خودداری ارادی از خوراک و نوشیدنی و روابط زناشویی و مسایل مربوط به آن در طول روز یعنی از برآمدن سپیده‌ی صبح تا غروب خورشید که با نیت فرمان‌برداری و نزدیک به خداوند متعال انجام می‌گیرد. 

با این تعریف روزه‌ی شرعی عبارت است از خودداری از دو شهوت یاد شده و دلیل آن نیز این آیه از قرآن کریم است که در بیان احکام روزه می‌فرماید: 

 «أُحلَّ لکم لیلة الصیام الرفث إلى نسائکم هن لباس لکم وأنتم لباس لهن علم الله أنکم کنتم تختانون أنفسکم فتاب علیکم وعفا عنکم فالآن باشروهن وابتغوا ما کتب الله لکم وکلوا واشربوا حتى یتبین لکم الخیط الأبیض من الخیط الأسود من الفجر ثم أتموا الصیام إلى اللیل...» [بقره: ۱۸۷]. 

آمیزش و نزدیکی با همسرانتان در شب روزه‌داری حلال گردیده است. آنان لباس شمایند و شما لباس آنانید (و دوری از آمیزش با یکدیگر برایتان بسی رنج‌آور است). خداوند می‌دانست که شما (از لذائذ نفسانی می‌کاستید و معتقد بودید که شب‌ها بعد از بخواب رفتن، همخوابگی با همسران حرام است و) بر خود خیانت می‌کردید. خداوند توبه شما را پذیرفت و شما را بخشید. پس هم‌اکنون (که با نصّ صریح، همخوابگی آزاد است) با آنان آمیزش کنید و چیزی را بخواهید که خدا برایتان لازم دانسته است (همچون بقای نسل و حفظ دین و آبرو و پاداش اخروی)، و بخورید و بیاشامید تا آن‌گاه که رشته‌ی بامداد از رشته‌ی سیاه (شب) برایتان از هم جدا و آشکار گردد. سپس روزه را تا شب ادامه دهید. 

این آیه حقیقت روزه را که در آیات قبلی به آن اشاره شده بود تشریح و مدتش را نیز مشخص می‌کند و روابط زناشویی بین زن و مرد را نیز این گونه توصیف می‌کند: «هن لباس لکم وأنتم لباس لهن» هم‌چنان که خوردن و نوشیدن را در طول شب تا دمیدن سپیده مباح می‌داند و سپس دستور می‌دهد روزه را از سپیده‌ی صبح تا شب که با غروب خورشید آغاز می‌شود ادامه دهند. 

در حدیث صحیح نیز این مسأله مورد تأکید قرار گرفته است و رسول خدا (ص) در این زمینه می‌فرماید: «کل عمل ابن آدم له، إلا الصوم، فإنه لی وأنا أجزی به یدع طعامه وشهوته من أجلی» [متفق علیه]. 

هر عملی که انسان انجام دهد برای اوست مگر روزه که مال من است و من پاداشش را خواهم داد آن‌گاه که بنده‌ام به خاطر من از غذا و شهوتش دست بر می‌دارد. 

در برخی از روایات آمده است: به خاطر من از غذایش دست بر می‌دارد؛ به خاطر من از نوشیدن دست می‌کشد و از همسرش دوری می‌کند [به روایت ابن حزیمه در صحیح خود]. 

ظاهراً این معنای روزه در دوران پیش از اسلام هم شناخته شده بود و در روایات آمده است که اعراب جاهلی روز عاشورا را به خاطر تعظیم آن روزه می‌گرفتند؛ به همین خاطر پیامبر اسلام (ص) دستور داد تا عاشورا را روزه بگیرند و سپس به آنان امر کرد که رمضان را هم روزه بگیرند. در قرآن کریم هم این امر به صورت «کتب علیکم الصیام» آمده است بنابراین آنان مقصود قرآن را فهمیدند و آن را اجابت کردند. 

وقتی شخصی بادیه‌نشین درباره‌ی اسلام از رسول خدا پرسید و ایشان نمازهای پنج‌گانه و روزه‌ی رمضان را برایش یادآور شد، از معنای روزه سؤال نکرد زیرا از معنای آن آگاه بود بلکه در ادامه پرسید: آیا وظیفه‌ی دیگری هم دارم؟ 

این نوع روزه در اسلام بالا‌ترین انواع روزه است که بشر با آن آشنایی دارد؛ در برخی ادیان از خوردن هر چیز ذی روحی بود خودداری می‌کردند و انواع غذا‌ها و نوشیدنی-های خوشمزه را می‌خوردند و از مسایل جنسی هم خودداری نمی‌کردند. 

در برخی دیگر چند روز پیاپی را روزه می‌گرفتند کاری که بر بدن دشوار می‌آمد و تنها افراد خاصی از عهده‌ی آن برمی‌آمدند. اما روزه‌ای که در اسلام واجب شده است بر همه-ی مسلمانان بالغ اعم از خاص و عام واجب است. 

حکمت روزه

اسلام همه‌ی احکام را بر اساس حکمت تشریع کرده است و این حکمت ممکن است برای برخی مفهوم و برای برخی هم غیر قابل فهم باشد. افعال خداوند‌‌ همان گونه که در آفرینش دارای حکمت است، بدون شک در تشریع نیز حکیمانه است. خداوند در کار خود حکیم است و چیزی را بیهوده نمی‌آفریند و هیچ کاری را بی‌هدف تشریع نمی‌کند. 

این صفت در عبادات و معاملات و واجبات و محرمات جاری و ساری است. خداوند متعال از جهانیان بی‌نیاز است و همه‌ی بندگانش نیازمند درگاه او هستند؛ هیچ طاعتی به او سود نمی‌رساند و هیچ معصیتی هم به او زیان نمی‌رساند بنابراین حکمت در عبادت تنها به مصلحت افراد مکلف باز می‌گردد. 

روزه حکمت‌ها و منافع زیادی دارد که نصوص شرعی به آن اشاره کرده است از جمله: 

۱-پاک‌سازی درون با انجام اعمال پسندیده و ترک چیزهایی که از آن نهی شده است و آماده‌سازی درون بر عبودیت کامل؛ اگر چه این کار به محرومیت از خواهش-های نفسانی و از دست دادن چیزهای مأنوس و مورد علاقه‌اش باشد. انسان روزه‌دار اگر بخواهد می‌تواند بخورد و بنوشد و با زنش هم‌بستر شود بدون اینکه کسی از او اطلاع داشته باشد اما همه‌ی این کار‌ها را به خاطر خدا ترک می‌کند و در حدیث آمده است: 

 «والذی نفسی بیده لخُلُوف فم الصائم أطیب عند الله من ریح المسک، یترک طعامه وشرابه وشهوته من أجلی، کل عمل ابن آدم له، إلا الصوم فإنه لی وأنا أجزی به» [متفق علیه؛ لؤلؤ و مرجان]. 

سوگند به کسی که جانم در دست اوست بوی دهان روزه‌دار در نزد خداوند خوش-‌تر از بوی مشک است آن‌گاه که غذا و نوشیدنی و شهوتش را به خاطر من ترک می‌کند. هر عملی که انسان انجام دهد برای اوست مگر روزه که مال من است و من پاداشش را می‌دهم. 

روزه اگر چه باعث سلامتی جسمی می‌شود – امری که پزشکان متخصص هم به آن اذعان کرده‌اند – اما تعالی روحی و برتری روح بر جسم در انسان را هم شامل می‌شود. انسان بر اساس آفرینش خود دارای طبیعت دوگانه است؛ عنصر خاک و گل گندیده و عنصر روحانی که خداوند از روح خود در آن دمیده است و این دو با هم آمیخته شده‌اند. یکی از این عنصر‌ها وی را به سمت پایین و دیگری او را به بالا می‌کشاند؛ هر‌گاه عنصر خاک بر او چیره شود به جایگاه چهارپایان و پایین‌تر از آن سقوط می‌کند و هر‌گاه عنصر روح بر وی چیره شود به جایگاه فرشتگان عروج می‌کند. روزه باعث پیروزی روح بر جسم و چیرگی عقل بر شهوت می‌شود. 

شاید راز خوشحالی روزانه‌ی روزه‌دار همین باشد که توانسته است روزه را تا افطار نگه دارد و پیامبر اسلام (ص) نیز در حدیثی می‌فرماید: 

 «للصائم فرحتان یفرحهما: إذا أفطر فرح بفطره، وإذا لقی ربه فرح بصومه» [متفق علیه؛ لؤلؤ و مرجان]. 

روزه‌دار دو خوشحالی دارد؛ هر‌گاه افطار کند از افطارش خوشحال است و هر‌گاه به ملاقات پروردگارش برود از روزه‌اش خوشحال است. 

۲-روزه باعث تربیت اراده و جهاد با نفس می‌شود؛ باعث می‌شود روزه‌دار با صبر عادت کند و بر عادات و چیزهای مأنوس غلبه کند. آیا انسان چیزی جز اراده است؟ آیا خیر و نیکی در چیزی جز اراده وجود دارد؟ آیا دین چیزی غیر از صبر بر طاعت یا صبر بر معصیت است؟ روزه هر دو نوع صبر را در خود دارد. 

جای شگفتی نیست که پیامبر اسلام (ص) رمضان را ماه صبر نامیده است و در حدیث نبوی آمده است: 

 «صوم شهر الصبر، وثلاثة أیام من کل شهر، یذهبن وحَر الصدر» 

روزه‌ی ماه صبر و سه روز در هر ماه حقد و کینه را می‌زداید [به روایت بزاز از علی و ابن عباس و طبرانی و بغوی از نمر بن تولب]. 

پیامبر اسلام (ص) هم‌چنین روزه را سپر می‌داند و می‌فرماید: «الصیام جُنَّة» روزه سپر است. [این جمله در احادیث زیادی از شماری از صحابه از جمله ابوهریره در صحیحین روایت شده است]. یعنی سپری که انسان را از گناه در دنیا و آتش جنهم در آخرت باز می‌دارد. در حدیث آمده است: 

 «الصیام جُنَّة من النار کجُنَّة أحدکم من القتال» روزه سپر آتش جهنم است همانند سپری که شما را در جنگ حفظ می‌کند [به روایت احمد و نسایی و ابن ماجه و ابن خزیمه و ابن حبان از عثمان بن ابی العاص؛ جامع الصغیر: ۳۸۷۹]. «

الصیام جُنّة، وهو حصن من حصون المؤمن» روزه سپر و قلعه‌ای از قلعه‌های مؤمن است [به روایت طبرانی از ابی امامه و در صحیح جامع الصغیر نیز از آن به حسن یاد شده است؛ ۳۸۸۱]. 

۳-ثابت است که غریزه‌ی جنسی خطرناک‌ترین سلاح شیطان در گمراه کردن انسان است تا جایی که برخی از مدارس روحی آن را محرک اصلی هر نوع رفتار بشری می‌دانند. اگر نگاهی به اردوگاه امروزی تمدن غربی داشته باشیم خواهیم دید که بر اثر طغیان این غریزه و انحراف آن است که در معرض فروپاشی و انواع بیماری قرار گرفته است و چنان مشکلاتی را برای جوامع به ارمغان آورده است. روزه تأثیر بسزایی در شکستن شهوت جنسی و بالا بردن این غریزه دارد به ویژه زمانی که به خاطر رضای خدا بر این کار مبادرت ورزد. به همین خاطر پیامبر اسلام (ص) آن را برای جوانانی که توان ازدواج ندارند تجویز می‌کند: 

 «یا معشر الشباب من استطاع منکم الباءة فلیتزوج، فإنه أغض للبصر، وأحصن للفرج، ومن لم یستطع فعلیه بالصوم، فإنه له وجاء» 

ای جوانان هر کس از شما که توان ازدواج دارد ازدواج کند چرا که باعث حفظ و پاکی چشم و شرمگاه انسان می‌شود و هر کس نتوانست، روزه بگیرد که روزه شهوتش را کند می‌کند [به روایت بخاری از ابن مسعود در کتاب الصوم و غیره و مسلم: ۱۴۰۰]. 

۴-از حکمت‌های روزه پی بردن به ارزش نعمت‌های الهی است زیرا عادت کردن به نعمت از ارزش ‌آن در چشم انسان می‌کاهد و تنها زمانی به اهمیت نعمت پی می‌-برد که آن را از دست بدهد و هر چیزی با ضد آن شناخته می‌شود. 

انسان زمانی به نعمت سیری و نعمت آب پی می‌برد که گرسنه و تشنه شود و هرگاه پس از گرسنگی سیر شود و پس از تشنگی آب بخورد از ته دل می‌گوید: الحمد لله و این کار باعث قدردانی از نعمت خدا می‌شود. در حدیثی که احمد و ترمذی روایت کرده‌اند آمده است: رسول اکرم فرمود: 

 «عَرَضَ علیّ ربی لیجعلَ لی بطحاءَ مکة ذهبًا، فقلت: لا یا رب، ولکنی أشبع یومًا، وأجوع یومًا، فإذا جعت تضرعت إلیک وذکرتک، وإذا شبعت حمدتک وشکرتک!» پروردگارم به من پیشنهاد کرد که بطحای مکه را برایم به طلا تبدیل کند؛ گفتم: پروردگارا خیر؛ بگذار یک روز سیر ‌شوم و یک روز گرسنه؛ روزی که گرسنه شوم زاری می‌کنم و تو را به خاطر می‌آورم و روزی که سیر شوم تو را شکر و سپاس می‌گویم [به روایت احمد و ترمذی از ابی امامه؛ سیوطی با تبع ترمذی آن را در حسن دانسته است. مناوی در سند آن سه راوی را ضعیف می‌داند]. 

۵-حکمت اجتماعی روزه به ویژه در ماه رمضان: گرسنگی به اجبار بر همه‌ی کسانی که قادر و واجد شرایط باشند تحمیل می‌شود و به این ترتیب نوعی برابری اجباری در محرومیت به وجود می‌آید و احساس هم‌دردی با فقرا و مستمندان در توان‌گران به وجود می‌آید. ابن قیم می‌گوید: روزه‌داران به یاد شکم‌های گرسنه‌ی مستمندان می‌افتند. علامه ابن همام می‌گوید: آن‌گاه که روزه‌دار درد گرسنگی را می‌چشد، کسانی را به یاد می‌آورد که بیشتر اوقات چنین حالتی دارند بنابراین نسبت به آنان دلسوزی می‌کند [فتح القدیر: ۴۲/۲]. 

این نوعی یادآوری عملی است که یک ماه طول می‌کشد و به هم‌دردی و دلسوزی با افراد و طبقات گوناگون با هم‌دیگر می‌انجامد به همین خاطر در برخی احادیث از رمضان به ماه هم‌دردی یاد شده است [به روایت از حدیث سلمان نزد ابن خزیمه در صحیح او و در اسناد علی بن زید بن جدعان]. در روایت بخاری و مسلم و دیگران آمده است که رسول خدا (ص) در خیر و منفعت از باد وزان با برکت‌‌تر بود. 

از این رو بهترین پاداش افطار دادن به روزه‌دار است و در حدیث نبوی آمده است: 

 «من فطر صائما کان له مثل أجره، غیر أنه لا ینقص من أجر الصائم شیئًا» هر کس روزه‌داری را افطاری دهد پاداشی همانند مه‌مان خود می‌برد بدون اینکه از پاداش او کاسته شود [به روایت احمد و ترمذی و ابن ماجه و ابن حبان در صحیح خود از زید بن خالد؛ صحیح جامع الصغیر: ۶۴۱۵]. 

۶-روزه انسان را به درجه‌ی تقوا و راه یافتن به منازل پارسایان می‌رساند؛ امام ابن قیم می‌گوید: روزه تأثیر شگرفی در حفظ اعضای ظاهری و نیروهای درونی دارد. روزه باعث محافظت درون از مواد فاسدی می‌شود که بر آن چیره شده و آن را فاسد کرده است تا این مواد را که مانع سلامتی او می‌شود بیرون بریزد. روزه باعث سلامتی قلب و جوارح می‌شود و آن‌چه را که شهوت‌ها از انسان گرفته است به آن باز می‌گرداند. روزه بهترین یاور در زمینه‌ی تقوا است و خداوند متعال می‌فرماید: 

 «یا أیها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب على الذین من قبلکم لعلکم تتقون» [بقره: ۱۸۳]. 

۷-ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بر شما روزه واجب شده است،‌‌ همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بوده‌اند واجب بوده است، تا باشد که پرهیزگار شوید. [زاد المعاد: ۲۹/۲]. 

حقیقت آن است که روزه‌ی رمضان مدرسه‌ی ممتازی است که اسلام آن را هر سال به روی مردم می‌گشاید تا به صورت عملی بر اساس بالا‌ترین ارزش‌ها و والا‌ترین معانی تربیت شوند هر کس آن را غنیمت شمارد و خود را در معرض نفحه‌ی پروردگارش قرار دهد و روزه را به نحو احسن و بر اساس دستور الهی به جای آورد و سپس در نماز را آن گونه که رسول اکرم (ص) تشریع کرده است به جای آورد، در امتحان موفق شده است و از این موسم بزرگ سود برده است و چه سودی بالا‌تر از مغفرت و آمرزش الهی و رهایی از آتش؟ 

از ابوهریره روایت است که رسول اکرم (ص) فرموده است: «من صام رمضان إیمانًا واحتسابًا غفر له ما تقدم من ذنبه.. ومن قام رمضان إیمانًا واحتسابًا غفر له ما تقدم من ذنبه» هر کس رمضان را با ایمان و امید به پاداش روزه بگیرد گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود... هر کس رمضان را از روی ایمان و امید به پاداش روزه بگیرد گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود [متفق علیه از حدیث ابوهریره].